Yeni müstəmləkəçilik imperializmin bir formasıdır ki, bir ölkənin digər ölkəyə iqtisadi və siyasi nəzarəti, çox vaxt dolayı yolla idarə olunması ilə xarakterizə olunur. Yeni müstəmləkəçi dövlətlər öz iqtisadi və siyasi güclərindən müstəmləkələşmiş ölkənin ehtiyatlarını istismar etmək və ya müstəmləkə ölkəsi hesabına öz maraqlarını inkişaf etdirmək üçün istifadə edə bilərlər.
Neokolonializm bir sıra insan hüquqlarının pozulmasına və ədalətsizliyə səbəb olur. O cümlədən:
İqtisadi istismar: Yeni müstəmləkəçi dövlətlər müstəmləkə edilmiş ölkənin ehtiyatlarını müstəmləkə edilmiş xalqın ehtiyaclarını nəzərə almadan öz mənfəətləri üçün istifadə edir. Bu, yoxsulluğa, bərabərsizliyə və ətraf mühitin pisləşməsinə səbəb olur.
Siyasi zülm: Neokolonial güclər müstəmləkələşmiş ölkədə avtoritar rejimləri dəstəkləyə və ya ölkənin daxili işlərinə qarışır. Bu, demokratiyanın, söz azadlığının və digər fundamental insan hüquqlarının olmamasına səbəb olur.
Mədəni marginallaşma: Neokolonial güclər müstəmləkə edilmiş ölkənin mədəniyyəti hesabına öz mədəniyyətlərini və dəyərlərini təbliğ edirlər. Bu, müstəmləkə edilmiş xalqın şəxsiyyətinin və mədəni irsinin itirilməsinə səbəb ola bilər.
Gəlin, misal üçün ayrıca dil məsələsinə baxaq:
Fransanın Afrikadakı müstəmləkə siyasəti: dil nümunəsi
Xüsusilə şərqdə və qərbdə üstünlük əldə edən ingilislərə qarşı istədiklərini ala bilməyən fransızlar istiqamətini dəyişərək cənuba, yəni qaranlıq qitəyə (Afrika) doğru istiqamət aldılar. Daha əvvəl bölgədə olmuş səyahətçilərin xəbərləri işığında bölgəni daha yaxından tanıyan fransızlar qitəyə ilk ekspedisiyalarına başlatdılar. Fransanın Afrika siyasətinin əsasını öz iqtisadiyyatına töhfə vermək və İngiltərə ilə rəqabətdə üstünlük əldə etmək fikri təşkil edirdi. Xüsusilə Fransanı Avropadakı dövlətlərə qarşı gücləndirmək istəyən XVI Ludoviq və Napoleon öz xələflərinə tarixi bir siyasi miras olaraq Aralıq dənizi və Afrikada hökmranlıq etməyi tövsiyə etdilər.
Xüsusilə Napoleonun Aralıq dənizi siyasəti ilə Fransa işğalını bölgəyə yaydı. 19-cu əsrdə 21 Afrika ölkəsində fransız dilini məcburi istifadəsinə nail oldular.
Fransa Avropadakı rəqibi İngiltərəyə qarşı dünya lideri olmaq üçün beynəlxalq ticarətin kəsişdiyi Aralıq dənizi və Afrikada daimi söz sahibi olmalı idi.
Fransa bu məqsədlərə çatmaq üçün 1921-ci ilə qədər regional və federasiya idarəetmə təcrübələri ilə illər boyu Afrikanı bölüb idarə etdi və bu gün də bu təsirlərin izləri tam silinməmişdir.
Fransız idarəçiləri “Frankofoniya İttifaqı” adı altında ölkələrə birləşsələr iqtisadi cəhətdən daha güclü olacaqlarını təlqin etməyə və inandırmağa çalışırdılar. Bu siyasət adı altında Afrikada fransız olmayanların, yəni yerli əhalinin fransızlaşmasını nəzərə alan mədəniyyət siyasətini həyata keçirərək bölgəni daxildən zəbt etməyə davam etdilər.
Lakin qitəyə daxil olduqları andan müstəmləkə dövlətləri yerli xalqa təzyiq göstərərək onlara tabe etdirdilər. Misal üçün; Yerli inancları məhv etmək və yerli xalqın dinini dəyişdirmək üçün Fransadan bölgəyə keşişlər/rahibələr göndərilmiş və yerli tayfaların fransızlaşdırılması istiqamətində addımlar atılmışdır. Bu üsul istənilən nəticəni vermədikdə yerli tayfalar bir-birinə qarşı qoyaraq xaos yaradırdılar. Xüsusilə bölgədəki din xadimləri, səyyahları və sərkərdələri vasitəsilə bölgədə məskunlaşan fransızlar “parçala və hökm sür” siyasəti ilə əsrlər boyu fransızlaşdırma fəaliyyətlərini davam etdirmişdilər.
Frankofoniya “Fransızca danışan ölkələr” mənasında işlədilir. Fransanın beynəlxalq səhnədə daha mühüm rol oynaya biləcəyini ifadə edən siyasi konsepsiya 1960-cı ildən ölkələrə sözdə müstəqillik verilsə də, fransızlar hələ də de-fakto müstəmləkəçilik siyasətlərini davam etdirirlər. Məsələn; Burkina Faso, Mali, Fil Dişi Sahili, Niger, Çad, Seneqal və Qvineya Konakri və s. qalmaqdadırlar.
İkinci bir fakt –
Məlumdur ki, Fransanın ilk müstəmləkəçilik siyasəti regionun tədqiqi adı altında “Afrika Fondu” tərəfindən maliyyələşdirilib.
Fransızlar öz müstəmləkəçilik siyasətlərinə nail olmaq üçün Fransız Mədəniyyət Mərkəzləri açmış, dil siyasəti ilə yerli xalqı korlamaq, fransızlaşdırmaq məqsədi güdürdülər.
1944-cü ildə Fransanın Afrika müstəmləkələri olan ölkələr arasında Fransız İttifaqının (Fransa İttifaqı) yaradılması məqsədilə keçirilən Brazzavil konfransında müstəmləkə ölkələrində təhsil sistemi ilə bağlı da qərarlar qəbul edildi.
Yeni qaydalara görə, -uşaqlar məktəbə başlayana qədər yerli dildə danışırlar, -birinci sinfə başlayandan sonra müəllim yerli dildə dərs keçir, lakin yazışmalar müstəmləkə dövlətinin dilində yazılır.
İkinci mərhələ; – İkinci sinifdən başlayaraq müstəmləkə ölkənin öz rəsmi dilində danışıq və yazı bacarıqlarının öyrədilməsi tələb olunurdu. Frankofoniya ölkələrinə verilən müstəqillik dövründən (1960) sonra fransız dili “çoxmillətli dövlətlərin ünsiyyət dili” adlandırıldı. Fransa fransız dilini “frankofoniya çətiri altında yaşayan xalqın ikinci ana dili” səviyyəsinə qaldırmışdı. Müstəqillik əldə etdikdən sonra valideynlərdən övladlarının təhsil dilini yerli dillə yanaşı fransız dilini də seçmək tələb olunurdu. Bu təcrübə kənardan demokratik bir qərar kimi görünsə də, uşaqları qeyri-ixtiyari fransız təhsilinə sövq edəcəkdi və doğrudan da, fransız idarəçilərinin gözləntiləri gözlədikləri kimi çıxdı və ana dilində təhsil verən məktəblərin sayı getdikcə azaldı. Müstəqilliklərini elan etmiş Afrika ölkələrinin ali və orta təhsil nazirliklərinin qərarı ilə qəbul edilən yeni təhsil proqramı fransızlaşmanın yeni addımını təşkil etdi. Bu yeni proqrama əsasən fransız dilinin tədrisində yeni təcrübə tətbiq olundu və əvvəllər ana dilində tədris olunan kurslar fransız dilində tədris olunmağa başladı.
Günümüzdə Tunis, Mərakeş, Əlcəzair, Fil Dişi Sahili və Seneqal da daxil olmaqla 31 müxtəlif Afrika ölkəsində 100 milyondan çox insan fransızca danışır.
Digər faktlar üzrə baxaq:
Fransa Afrikadakı müstəmləkələrini tərk edərkən iki məsələni məcburi etdi: Birincisi, fransız dilinin ölkənin rəsmi dili və təhsil dili olması, ikincisi isə məcburi rəsmi təhsil idi. Təbii ki, bu təlim fransız dilində aparılacaqdı. İbtidai təhsildən tutmuş universitetə qədər təhsil müəssisələri Fransanın istədiyi kimi formalaşmışdı. Məsələn, Çada müstəqillik verildikdə, Çadda fransızca danışanların nisbəti təxminən 2 faiz idi.
Fransanın keçmiş müstəmləkələri olan ölkələr Fransanın maraqlarını qorumağa, dövlət satınalmalarında və dövlət tenderlərində fransız şirkətlərinə üstünlük verməyə borcludurlar. Fransız şirkətləri dövlət müqavilələrinin verilməsində üstünlük təşkil edir.
Fransa “Fransızdilli Ölkələr İcması” yaratmaqla keçmiş müstəmləkələrinin Fransa ilə əlaqələrini kəsməyin qarşısını aldı. Fransızdilli ölkələrin icması olan “La Frankofoniya”nın qərargahı paytaxt Parisdə yerləşir. Afrika Fransızdilli Ölkələr Birliyində fransızca danışanların sayının ən çox olduğu qitədir. Qitədə 150 milyona yaxın insan fransızca danışır. Afrikadakı 54 ölkədən 27-nin rəsmi dili fransız dilidir. Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin nəzarətində olan müxtəlif peyklər və filiallarla “Frankofoniya” adlı fransız dili və mədəniyyətinin yayılması təşkilatı yaradılmışdır. Fransanın Afrikada yayımlanan mətbuat və yayım təşkilatları var. Fransanın maraqlarını qorumaq üçün qəzet, jurnal, televiziya və radio stansiyalarına rəhbərlik edir.
Makron afrikalıları aldadaraq, neokolonial modelin son arqumentindən istifadə edir:
Fransanın keçmiş müstəmləkələri olan ölkələr Fransanın maraqlarını qorumağa, dövlət satınalmalarında və dövlət tenderlərində fransız şirkətlərinə üstünlük verməyə borclu olmağa sövq edən siyasət yürüdür. Fransız şirkətləri dövlət müqavilələrinin verilməsində üstünlük təşkil edir. Ancaq bundan sonra ehtiyac yaranarsa, bu ölkələr başqa mənbələrə müraciət edə bilərlər.
Fransa 1961-ci ildən bəri 14 Afrika ölkəsinin milli ehtiyatlarına sahibdir. Fransa xəzinəsi hər il Afrikadan 500 milyard dollar gəlir əldə edir.
İllərdir afrikalılar dünyanın başqa ölkələrinə getmək istəyəndə Air France ilə getməli olurdular. Hətta Fransanın keçmiş müstəmləkələrindən biri başqa ölkəyə getmək istəyəndə Paris vasitəsilə ora getməli idi. Müxtəlif ölkələrin hava yolları şirkətləri donanmalarını gücləndirdikcə afrikalılar fərqli marşrutlardan istifadə etməyə başladılar və Fransadan başqa ölkələrin də varlığını kəşf etdilər. Bu gün Türk Hava Yolları Afrika qitəsinin 53 istiqamətinə uçuşlar həyata keçirir. Artıq bütün transferlər İstanbul vasitəsilə həyata keçirilir. Fransanın zaman-zaman Türkiyəyə şiddətlə hücum etməsinin səbəblərindən biri də budur.
Fransanın keçmiş koloniyalarının əksəriyyətində ölkələrin bütün əsas iqtisadi aktivləri Fransanın əlindədir. Məsələn, Fil Dişi Sahilində Fransız şirkətləri su, elektrik, telefon, nəqliyyat, limanlar və böyük banklar kimi bütün əsas xidmətlərə sahibdir və onlara nəzarət edir. Ticarətdə, tikintidə, kənd təsərrüfatında da belədir.
Fransanın yeni müstəmləkəçilik üsullarından biri kimi istifadə edilən “Qərbləşmə”, “Çağdaşlaşma” və “Modernləşmə” adları altında baş verən hərəkatlar sözügedən cəmiyyətlərdə ancaq degenerasiyaya səbəb oldu. Fransa da müsəlmanların müqavimətini qırmaq və dini düşüncəni formalaşdırmaq üçün öz nəzarəti altında İslam məktəbləri yaratdı. Afrika cəmiyyətlərini degenerasiya etmək üçün nalayiq verilişlər yayımlayan pop musiqi kanalları yaradılıb və bu kanallar 7/24 yayımlanır. Yerli hökumətlər spirtli içkilərdən istifadəni təşviq etməklə, moda adı altında afrikalı qadınların hicabını götürməklə və pop mədəniyyətini təşviq etməklə müsəlman cəmiyyətini məhv etməyə çalışıblar. Nəticədə rahatlıqla “Kastel” pivəsi içib donuz ətindən buterbrod yeyən, Qurban bayramını barlarda, klublarda qeyd edən, buna normal baxan bir cəmiyyət yaranıb. Qurban bayramı şənlikləri çərçivəsində estrada artistləri konsert vermək üçün böyük stadionlara gətirilir. İslam və Afrika mədəniyyətindəki mədəni degenerasiya və korrupsiya normal bir vəziyyət kimi qəbul edilir.
Fransa on doqquzuncu və iyirminci əsrlərdə İngiltərədən sonra dünyanın ikinci ən böyük müstəmləkə imperiyası idi. Onun Afrikada tutduğu torpaqlar qitənin demək olar ki, yarısını təşkil edirdi.
Fransa Kamerun xalqının müstəqillik mübarizəsində 400 min insanı qətlə yetirib.
Bütün bunlara baxmayaraq, 1958-ci ildə Afrikadakı müstəmləkələrini tərk edən Fransa qitənin on dörd ölkəsini dolayı yolla istismar etməkdə davam edir.
Sözügedən ölkələrdə baş verən hər hərbi çevrilişin arxasında Fransanın müstəmləkə dövründə təyin etdiyi legioner əsgərlərin dayandığı da dünya mətbuatı tərəfindən qəbul edilir.
Fransız kəşfiyyatı köhnə razılaşmalara görə Fransaya müstəmləkə vergisi ödəyən bəzi Afrika ölkələrinin hökumətlərinə dolayı yolla müdaxilə edir.
Bu gün də qitədə müstəmləkəçi yanaşması davam edən Fransaya vergi ödəmək istəməyən liderlərin sui-qəsdlərin və ya çevrilişlərin qurbanı olması diqqət çəkir.
Son illərdə 27 Afrika ölkəsində ümumilikdə 67 hərbi çevriliş baş verib və çevrilişlərin baş verdiyi Afrika ölkələrinin altmış bir faizinin keçmiş Fransa koloniyaları olması iddiamıza sübut kimi xidmət edir.
“yumşaq güc”
Fransanın “yumşaq güc” adlı incə siyasətləri ilə qitədə hərəkətinin sadəcə olaraq oyanan Afrikanın fərqində olduğu və qanlı keçmişini ört-basdır edə bilməyəcəyi bir səy olduğu bu sahədə çalışan akademiklərin gündəmindədir.
2008-ci ildə Nelson Mandela tərəfindən orqanları Fransa İnsan Muzeyindən çıxarılan və təxminən iki əsr sonra vətəni Keyptaunda dəfn edilən qul qadın Sara Barthmanın taleyi göz qabağındadır.
İnsanları rənginə və milliyyətinə görə ayırıb sərgiləmək Fransa tarixinin bir parçasıdır.
Müstəmləkəçilikdən başqa, Fransanın digər müstəmləkə dövlətləri kimi afrikalılara qarşı törətdiyi bu cür qeyri-insani irqçi əməllərin bədəlini yaxın gələcəkdə ödəyəcəyi göz qabağındadır.
Son üç ildə Mərkəzi və Qərbi Afrikada, Sudan, Çad, Qvineya, Burkina Faso, Mali, Niger və Qabon kimi keçmiş Fransa koloniyalarında 8 dəfə çevriliş olub.
Heç kimə sirr deyil ki, Fransanın regionun sərvətlərində neft və müxtəlif mineral ehtiyatlardan tutmuş ucuz kənd təsərrüfatı məhsullarına qədər bir çox maraqları var.
Fransa bu ölkələrdə siyasi, mədəni və iqtisadi cəhətdən Parisə bağlı olan, övladları Fransada oxuyub yaşayan siyasi siniflər yaratdı.
Sözügedən qrup öz ölkələrinə yalnız idarəçilik üçün gəlir və onlardan bəziləri ömrünün çox hissəsini Fransada keçirir və ölkəni uzaqdan idarəetmə ilə idarə edir.
Neokolonializm və onun gətirib çıxara biləcəyi insan hüquqları pozuntuları və ədalətsizliklərinin bəzi konkret nümunələrini Fransa göstərməyə davam edir:
1. İqtisadi İstismar:
2. Siyasi manipulyasiya:
3. Daxili Siyasətə Müdaxilə:
4. Mədəni hökmranlıq:
5. mədəni hüquqları pozur.
6. Resurs Talanı:
7. Ətraf Mühitin İstismarı:
8. Torpaq ələ keçirmə:
9. Borc yükü:
10. Borcdan Asılılıq:
11. Sosial ədalətsizlik:
12. Gəlir bərabərsizliyi:
13. Ayrı-seçkilik:
14. Zorakılıq və Repressiya:
15. Müxalifətin yatırılması:
16. Münaqişə və Qeyri-sabitlik:
Yekun olaraq:
Fransada aparılan sorğuya görə, Afrika əsilli Fransa vətəndaşlarının 73 faizi ölkədəki əcnəbilərə bərabər imkanların tətbiq olunmadığı qənaətindədir.
Prezident Emmanuel Makron tərəfindən 2017-ci ildə yaradılan Afrika Məsləhət Şurası “OpinionWay” ictimai rəyi araşdırma şirkətinin sifarişi ilə keçirdiyi sorğu Afrika əsilli fransızların bu ölkəyə uyğunlaşmaqda ciddi problemləri və çətinlikləri olduğunu ortaya çıxarıb.
Sorğuda iştirak edənlərin 62 faizi “sosial liftin” onlar üçün işləmədiyini deyərkən, , 81 faizi əcnəbilərin inteqrasiyasının yeganə yolunun təhsil olduğunu bildirib.
Sorğuda iştirak edənlərin 55 faizi məktəbdə və iş həyatında onlara maneələrin olduğunu düşünür.
Afrika diasporasında olanların 80 faizi ictimai sahədə, məmurluqda və mediada zəif təmsil olunduqlarına inanır.
Fransada afrikalıların 41 faizi məşğulluq, 40 faizi isə təhsil sahəsində bərabərsizliklə üzləşdiklərini düşünür.
Əziz Əlibəyli
Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin departament müdiri
