Dünya siyasətində güc balansı anlayışı tarixən mühüm rol oynayıb. Bu balans müxtəlif güclərin qarşılıqlı təsiri ilə müəyyən edilir. Soyuq müharibə dövründə ABŞ və SSRİ arasında ikiqütblü sistem mövcud idi. Soyuq müharibədən sonra ABŞ üstün mövqe qazandı və dünya təkqütblü sistem kimi fəaliyyət göstərdi. Lakin son illərdə Çin, Rusiya və digər ölkələrin güclənməsi ilə çoxqütblü sistemə doğru keçid müşahidə olunur.Tarix boyu güc balansı böyük dövlətlərin öz maraqlarını qorumaq üçün tətbiq etdiyi bir mexanizm olub. XIX əsrdə Avropa siyasətində bu balans Fransanın, İngiltərənin və digər güclərin bir-birinə qarşı dayanması ilə təmin edilirdi. XX əsrdə isə Soyuq müharibə dövründə ABŞ və SSRİ qlobal güc balansının əsas mərkəzləri oldular. Bu dövrdə dünya ikiqütblü idi.SSRİ-nin dağılmasından sonra ABŞ təkqütblü sistemin liderinə çevrildi. Ancaq bu vəziyyət uzun sürmədi. XXI əsrdə Çin, Rusiya və digər ölkələr güclənərək ABŞ-ın dominant mövqeyinə meydan oxumağa başladılar.
Çoxqütblülüyün formalaşması
Çoxqütblülük, qlobal gücün bir neçə dövlət arasında bölüşdürülməsi deməkdir. Çin iqtisadi sahədə sürətlə inkişaf edərək dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatına çevrilib. Rusiya hərbi gücü və enerji resursları ilə dünya siyasətində yenidən öz mövqeyini gücləndirib. Bundan başqa, Hindistan, Avropa Birliyi və digər regional güclər də çoxqütblü sistemdə əhəmiyyətli rol oynayır.Bu dövrdə beynəlxalq təşkilatların da rolu artmaqdadır. Məsələn, BRICS, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı və G20 kimi qurumlar müxtəlif güclərin əməkdaşlıq etməsinə imkan yaradır.
Çoxqütblülüyün Üstünlükləri və Çətinlikləri:
Çoxqütblülük dünyada daha ədalətli bir güc bölgüsü təmin edə bilər. Böyük güclərin bir-birini tarazlamaqla sabitliyi qorumaq imkanı yaranır. Eyni zamanda, regional güclər öz maraqlarını daha yaxşı ifadə edə bilirlər.Lakin çoxqütblülük öz çətinliklərini də gətirir. Böyük güclər arasında rəqabət regional münaqişələrin artmasına səbəb ola bilər. Məsələn, ABŞ və Çin arasındakı ticarət müharibəsi, eləcə də Rusiya-Ukrayna münaqişəsi bu sistemin nə qədər həssas olduğunu göstərir.
Müasir Təhdidlər və İmkanlar:
Dünyanın çoxqütblü sistemə keçidi müəyyən təhdidlər və imkanlar yaradır. ABŞ-Çin münasibətləri “Yeni Soyuq Müharibə” kimi xarakterizə edilə bilər. Bu isə qlobal sabitliyə təhlükə yaradır.Bununla yanaşı, çoxqütblülük qlobal problemlərin həlli üçün əməkdaşlıq imkanları da yaradır. İqlim dəyişikliyi, texnoloji inkişaf və iqtisadi inteqrasiya kimi məsələlərdə güclərin birgə çalışması vacibdir.
Nəticə:
Qlobal güc balansı daim dəyişir və çoxqütblülük dünya siyasətində yeni bir mərhələni ifadə edir. Bu sistem sabitlik və əməkdaşlıq üçün imkanlar yaratsa da, böyük güclər arasındakı rəqabət bu sistemin davamlılığına mane ola bilər. Çoxqütblülüyün uğuru əməkdaşlıq və qarşılıqlı anlaşmadan asılıdır.
Qismət Əliyev
Azərbaycan Universiteti
