Müharibə iştirakçıları arasında intiharların artması əhalidə narahatlıq doğurur. Dünyada hər il 800 minə yaxın insan intihardan ölür. Bu, hər 40 saniyədə bir nəfərdir. İntiharla əlaqəli stiqma və bəzi ölkələrdə bunun qeyri-qanuni olması səbəbindən bu rəqəmin də az qiymətləndirilməsi ehtimalı var, bəzi intiharlar qəsdən xəsarətlər kimi təsnif edilir. İntihar nəticəsində ölənlərin payı 2019-cu ildə qlobal miqyasda ölümlərin 1,3%-i intihar olub. Dünya üzrə bu payda on qat fərq var. Ən yüksək nəticədə, 2019-cu ildə Cənubi Koreyada ölümlərin 4,5%-i intihardandır; Qətərdə 3,0%; və Şri Lankada 3,3% olmuşdur.
Yaş və cins fərqlərinə düzəliş etdikdən sonra veteranlar arasında intihar riski ABŞ-da veteran olmayan yetkinlərə nisbətən 22% daha yüksək idi ( ABŞ Veteranlarla İş Departamenti, 2017b ). Yaş fərqləri nəzərə alındıqdan sonra, ABŞ veteran olmayan yetkin kişilərlə müqayisədə kişi veteranlar arasında intihar riski 19% daha yüksək idi. Yaş fərqlərinə düzəliş etdikdən sonra qadın veteranlar arasında intihar riski ABŞ veteran olmayan yetkin qadınlarla müqayisədə 2,5 dəfə yüksək olmuşdur ( ABŞ Veteranlarla İş Departamenti, 2017b ). Orduda və veteran icmalarında intihar nisbəti bir sıra təşkilatları intiharın qarşısının alınması ilə bağlı araşdırmalar aparmaq və araşdırmaq üçün proqramlar hazırlamağa sövq etmişdir. İntiharın qarşısının alınması və müdaxilələrin təmin edilməsində bu tendensiyanın intiharın azaldılmasında faydalı olub-olmadığı aydın deyil. VA Milli İntihar Məlumat Hesabatının 2005-2018-ci illər üzrə əsas tapıntılarından biri hər gün intihar nəticəsində ölən veteranların orta sayının təxminən eyni qalmasıdır (ABŞ DVA, 2020).
Məşhur və yalnış statistikalardan biri budur ki, “22 veteran hər gün intihar edərək ölür”. Kommersiya və qeyri-kommersiya təşkilatları (məsələn, Missiya 22 və 22KILL) bu nömrəni öz başlıqlarında və ya marketinq strategiyalarında istifadə edirlər. Bu, anlaşılmazlığı davam etdirə bilər və əsas problemlərə, təhsilə və icma dəstəyinə ehtiyacdan çox rəqəmə diqqət yetirə bilər. Əslində, veteran intiharı ilə bağlı ən son VA hesabatında gündə 17,6 veteran intiharı var. Fərziyyə odur ki, intiharların əhəmiyyətli sayı hərbi yerləşdirmələrin sayı, uzunluğu və ya növü ilə bağlıdır, lakin bunu dəstəkləmək üçün kifayət qədər ciddi məlumat yoxdur. VA-ya görə, 2018-ci ildə intiharların mütləq sayı 55-74 yaşlı veteranlar arasında ən yüksək olub. Bu qrup 2018-ci ildə intihar nəticəsində bütün veteran ölümlərinin 40%-ni təşkil edib (ABŞ DVA, 2020). Qlobal xəstəlik yükü araşdırmasının məlumatlarına görə, Azərbaycanda intiharla ölüm faktlarında hər il müəyyən artımlar müşahidə olunur. Düzdür, Azərbaycanda intihar sayına görə ən azı intihar faktı qeyd alınmış 50 ölkədən biridir. Hətta Cənubi Qafqaz regionunda minumum intihar faktı son illərdə Azərbaycanda qeydə alınmışdır.
Şəkil.1. –də qeyd olunduğu kimi hər 100.000 nəfərə düşən intihar nəticəsində ölənlər illik sayı üzrə Azərbaycanla qonşu olan ölkələr arasında ən çox intihar faktı 2019 ci ildə, Rusiyada 22.77 nəfər olmuş, Ən azı isə Azərbaycanda 3.56 və Türkiyədə 2.83 nəfər qeydə alınmışdır. Statistika məlumatları nəzərə aldıqda intihar hallarının artması ilə bağlı ciddi problemlərin olduğu müşahidə edilməməkdir.
Bununla yanaşı ayrıca olaraq, Azərbaycanda intiharların sayı dinamikasına nəzər saldıqda ümumi ədədi silsilə üzrə artımların olduğunu müşahidə etmək olar( şəkil 2):
Azərbaycanda 2008-2021 ci illər ərzində rəsmi sənədlərdən əldə edilmiş məlumatlara əsasən, demək olar ki, ən az intihar faktı 2008-2009-ci illəri, ən yüksək artım isə 2020-2021-ci illəri əhatə etmişdir.
Azərbaycanda müharibə veteranlarına və əlillərinə sosial işin tətbiqinə zərurət hardan yaranmışdır?
Əvvəla, 2020-ci ildə 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində müharibə əlillərinin sayı ƏƏSMN məlumatlarına əsasən, 12000-dən çox olmuşdur. İkincisi, Müharibə nəticəsində müxtəlif fiziki və psixoloji xəsarətlər almış minlərlə, müharibə iştirakçıları, işsizlər KİV vasitəsilə müxtəlif siyasi qrupların dəstəyi ilə ciddi təbliğatlar aparılmaqdır. Bununla yanaşı ortaya çıxan, müxtəlif psixi və fiziki xəsarətlər almış müharibə iştirakçıları və onların ailələri ilə sosial işin aparılması ehtiyacı var. Lazım olan sosial dəstək göstərilmədikdə, risk qrupuna daxil olan şəxslər deviant davranışlar sərgiləyə və ya hüquqi pozuntulara məruz qala bilərlər. Bunun üçün onların psixo-sosial dəstəyə və hüquqlarının müdafiə edilməsi üçün sosial iş mühitinə ehtiyac var. Üçüncüsü, Hərbi xidmət keçən əsgərlər arasında cinayət törətmələr və intiharların olması riskini nəzərə alaraq, Orduda da sosial işin tətbiqinə ehtiyac olduğu görülməkdədir. 2021-2022-ci (15 iyula qədər) illər ərzində diqqət çəkən əsas məqamlardan biri müharibə veteranları və iştirakçıları arasında intiharla nəticələnən ölüm faktlarının artmasıdır. KİV-lərdə Müharibə veteranlarının intiharları sayı 36 nəfər göstərilsə də, amma araşdırma nəticəsində bəlli olmuşdur ki, ümumilikdə, 30 qazi intihar nəticəsində vəfat etmişdir. Emprik müşahidələr əsasında müəyyən edilmişdir ki (məlumatlar KİV-dən, xəbər saytlarından götürülüb) , intihar etmiş qazilər intihar vasitəsi olaraq, ən çox 35.48% -i, “Özünü evin həyətindən asıb” – faktı ən çox seçilən metod olmuşdur, Digər hallarda isə 19,35 faiz isə bilinməyən üsulla intihar edib (mediaya təqdim olunmayan üsulla) (şəkil 3.)
Şəkil 2-də, intihar edənlərin 66,67%-i ehtiyatda olan hərbi qulluqçular, 32, 33%-i isə hərbi xidmət zamanı baş vermiş intihar faktlarıdır. Bu fakt isə öz növbəsində sübüt edir ki, müharibə iştirakçılarına, qazilərə, həm hərbi xidmət müddəti, həm də ehtiyata buraxılan zaman psixo-sosial dəstəyə tələbat var.
Hərçənd ki, Azərbaycanda xidmətdə olan qazilərin və ya müharibə iştirakçılarının ümumi sayının nəqədər olması barədə hər hansı rəsmi məlumat bazası yoxdur. Təxmini rəqəm çıxartmış olsaq, Təkcə İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra, elan olunmuş ordudan təxris 93000 nəfərdən çox müharibə iştirakçısı (əlilliyi olan qazilərlə bir yerdə) və 55 000-dən çox xidmətdə olan hərbi qulluqçuların müharibədə iştirak etməsini (ümumilikdə 150.000 qazinin olduğunu) fərz etsək, 2021 ci –ildə 150,000 nəfər müharibə veteranından 17 nəfəri, 2022-ci ildə cəmi 7 ay ərzində 13 qazi intihar edərək vəfat etmişdir. Bu isə, 2021-ci il üçün, ümumi əhalinin illik intiharından təqribən 2 dəfə çoxdur. Bu səbəblə, İntiharın qarşısının alınması fiziki, zehni, sosial və mənəvi müdaxilələri, sosial dəstək və həyat bacarıqlarının təlimindən tutmuş, psixi pozğuntuların məsləhət, nəzarət və müalicəsinə qədər geniş spektrli psixososial və sosial tədbirlərin həyata keçirilməsini əhatə edən kompleks yanaşma tələb edir.
Bu zərərlə mübarizə üçün profilaktik yanaşmaların tərkib hissəsi kimi müxtəlif yanaşmalardan istifadə etməklə intihar düşüncələrini azaltmaq üçün tədbirləri nəzərdən keçirmək olar. Sosial işçilər ixtisaslaşmış qruplardan biri kimi bu problemlə sıx bağlıdırlar. İntihar düşüncələrini azaltmağa daha çox təsir göstərmək üçün onların yanaşması problemin həllidir, bu, fərdi və onun qərar qəbul etmə probleminə diqqət yetirir, damğalamaya qarşıdır və bunun əvəzinə qabiliyyətlərə, irəliləməyə və səlahiyyətlərə diqqət yetirir. Sosial işçilər psixososial ehtiyacları həll edir və həmçinin psixi sağlamlıq və asılılıqlarla mübarizə aparan fərdləri müdafiə edir və gücləndirirlər.
Tədqiqatçılar Petrakis və Joubert (2013) iddialı qısa psixoterapevtik müdaxilənin sosial işçilərə necə böyük kömək edə biləcəyini müzakirə etmiş və intihar düşüncəsi olan xidmət istifadəçilərinin psixososial dəstəyin əhəmiyyətli təsir göstərdiyi aşkar edilmişdir. Eynilə, Tədqiqatçı Das və digərləri, (2007), Hindistanda bir araşdırma haqqında hesabat verərək, sosial işçilər tərəfindən həyata keçirilən müdaxilələrin böhrana müdaxilə, koqnitiv terapiya və problem həll etmə bacarıqlarına diqqət yetirməklə gənc kişilərdə intihar hadisələrini azalda bildiyini müşahidə etdi. Bu tədqiqatların hər ikisi ciddi şərtlər altında təsdiqlənən xüsusi modellərə diqqət yetirsə də, görünür, sosial işçilər işlərinin gedişində bəzi psixoterapevtik müdaxilə formalarından istifadə edə bilərlər.
Elnur Süleymanzadə/tədqiqatçı
