Beynəlxalq münasibətlər, dövlətlər və digər beynəlxalq aktorlar arasındakı siyasi, iqtisadi və sosial əlaqələri öyrənən bir sahədir. Bu sahə, tarix boyu müharibələr, diplomatik əlaqələr, iqtisadi inteqrasiya və digər bir çox amillərlə inkişaf etmişdir. Beynəlxalq münasibətlərin tarixindəki inkişaf, qlobal güc nisbətlərinin dəyişməsi, yeni dövlətlərin yaranması, beynəlxalq təşkilatların qurulması və qlobal problemlərin həllinə yönələn səylərlə müşayiət olunmuşdur. Bu məqalədə beynəlxalq münasibətlərin tarixi inkişafı, əsas nəzəriyyələri və mövcud tendensiyaları araşdırılacaqdır.
Beynəlxalq münasibətlərin tarixi
Erkən dövrlər: İlk beynəlxalq münasibətlər formaları qədim sivilizasiyalarda ortaya çıxmışdır. Məsələn, Mesopotamiya, Misir və qədim Yunanıstan arasında ticarət əlaqələri və diplomatik missiyalar mövcud olmuşdur. Həmçinin, bu dövrlərdə müharibələr də beynəlxalq əlaqələrin mühüm bir hissəsini təşkil edirdi. Antik dövrdəki müharibələr və diplomatik məsələlər, həm də dövlətlərarası müqavilələr və ittifaqların yaranmasına zəmin yaratmışdır. Avropa dövlətləri və Sülh müqavilələri: XV-XVIII əsrlərdə, Avropa dövlətləri arasında güc mübarizəsi davam edirdi. Bu dövrdə beynəlxalq münasibətlər daha çox müharibələr, ittifaqlar və ticarət əlaqələri üzərində qurulurdu. 1648-ci ildəki Vestfaliya Sülhü bu dövrün ən mühüm hadisələrindən biridir. Bu müqavilə ilə Avropada dövlət suverenliyi prinsipi qəbul edildi və müasir beynəlxalq hüququn əsasları atıldı. Həmçinin, bu dövr, beynəlxalq diplomatiyanın və beynəlxalq təşkilatların formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Birinci və İkinci Dünya Müharibələri: XX əsrdə beynəlxalq münasibətlərdə ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Birinci Dünya Müharibəsi (1914-1918), yeni dövlətlərarası sərhədlər yaratmış, iqtisadi və siyasi sistemlərdə əsaslı dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. İkinci Dünya Müharibəsi (1939-1945) isə beynəlxalq münasibətlərdə daha genişmiqyaslı təsirə malik olmuşdur. Bu müharibələr nəticəsində güc balansı dəyişmiş, yeni beynəlxalq təşkilatlar yaranmış və beynəlxalq hüquq daha da inkişaf etmişdir. Birinci və İkinci Dünya Müharibələri, müasir beynəlxalq münasibətlərin əsaslı təməllərini qoymuşdur.
Beynəlxalq Münasibətlərin İnkişafı
Soyuq müharibə dövrü (1947-1991): İkinci Dünya Müharibəsindən sonra dünyada iki əsas supergüc meydana çıxdı: ABŞ və SSRİ. Bu dövr, ABŞ ilə Sovet İttifaqı arasındakı ideoloji mübarizənin mərkəzində keçdi. Soyuq müharibə dövrü, nüvə silahlarının yayılması və ideoloji qarşıdurmalarla xarakterizə olunurdu. Bu dövrdə çoxsaylı beynəlxalq təşkilatlar, məsələn, BMT (Birləşmiş Millətlər Təşkilatı), NATO və Varşava Paktı təsis olundu. Soyuq müharibə dövründə beynəlxalq münasibətlər daha çox qarşılıqlı qorxu, silahlanma yarışları və ideoloji mübarizələrlə möhkəmləndi.
Sovet İttifaqının dağılması və yeni dövlətlər: 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması, beynəlxalq münasibətlərdə yeni bir dövrün başlanğıcı oldu. Bu hadisə, Şərq-Blokunun sona çatması və çoxsaylı yeni müstəqil dövlətlərin yaranmasına səbəb oldu. Bu dövr, həmçinin beyinəlxalq təşkilatların genişlənməsi, yeni iqtisadi və siyasi əlaqələrin qurulması ilə yadda qaldı. Globallaşma və müasir dövr: 1990-cı illərin sonlarından etibarən qlobal iqtisadiyyatın inteqrasiyası və beynəlxalq ticarətin inkişafı, beynəlxalq münasibətlərə yeni perspektivlər qazandırdı. Qlobalizm, sərhədlərin azalması, iqtisadi və sosial əlaqələrin sıxlaşması ilə müşayiət olunur. Müasir dövrün əsas xüsusiyyətlərindən biri də, yeni texnologiyalar, sosial media və informasiya axınının beynəlxalq münasibətlərə təsiri olmuşdur. BMT, Dünya Ticarət Təşkilatı (WTO) və digər beynəlxalq təşkilatlar, müasir dövrün iqtisadi və siyasi sistemlərinin əsas təməl daşlarını təşkil edir.
Beynəlxalq münasibətlərə nəzəri yanaşmalar
Realizm: Realizm nəzəriyyəsi, beynəlxalq münasibətlərin əsasının güc və maraqlara dayandığını iddia edir. Bu nəzəriyyəyə görə, dövlətlər beynəlxalq sistemdə güclərini artırmağa çalışırlar və onların əsas məqsədi milli təhlükəsizliyi təmin etməkdir. Realistlər, beynəlxalq münasibətləri konfliktlər və mübarizə sahəsi olaraq görürlər.
Liberalizm: Liberalizm, beynəlxalq münasibətlərin daha çox qarşılıqlı asılılıq və əməkdaşlıq üzərində qurulmasını vurğulayır. Liberal nəzəriyyə, beynəlxalq təşkilatların, hüququn və beynəlxalq ticarətin rolu ilə bağlıdır. Bu yanaşma, dövlətlərin bir-biri ilə əməkdaşlıq etməsinin, müharibələrin qarşısını almaq və qlobal rifahı artırmaq üçün vacib olduğunu bildirir.
Marxizm: Marxizm, beynəlxalq münasibətlərin əsasını iqtisadi faktorlar və sinif mübarizəsi ilə izah edir. Bu nəzəriyyəyə görə, kapitalist dövlətlər beynəlxalq səviyyədə iqtisadi və siyasi maraqları təmin etmək üçün digər ölkələrə qarşı müdaxilə edir.
Sosial konstruktivizm: Sosial konstruktivizm, beynəlxalq münasibətlərin sosial konstruksiyalar və mədəniyyətlə formalaşdığını irəli sürür. Bu nəzəriyyə, dövlətlərin davranışlarının yalnız güc və maraqlarla deyil, həm də sosial və mədəni normlarla müəyyən olunduğunu qeyd edir
Nəticə
Beynəlxalq münasibətlərin tarixi və inkişafı, siyasi və iqtisadi güc balanslarının dəyişməsi, yeni dövlətlərin yaranması və beynəlxalq təşkilatların təsisi ilə xarakterizə olunmuşdur. Müasir dövr, daha çox qarşılıqlı asılılıq, qlobal məsələlər və beynəlxalq təşkilatların rolunun artdığı bir dövrə çevrilmişdir. Bu sahədəki inkişaflar, həm də qlobal təhlükəsizlik məsələləri, iqtisadi böhranlar və ekoloji problemlərlə əlaqədardır. Beynəlxalq münasibətlər sahəsinin gələcəyi, texnoloji inkişaflar, yeni geopolitik ssenarilər və qlobal əməkdaşlıqla əlaqədar olacaqdır.
Yaqub Mustafazadə
Azərbaycan Universiteti
