İran İsrail münasibətləri — dərin tarixi köklərə malikdir. Iran və İsrail arasındakı düşmənçilik təkcə birbaşa deyil həm də dolayı təsirlərlə də olub. Belə ki, hər iki tərəf siyasi-hərbi təsir kimi müxtəlif siyasi-sosial qruplardan istifadə ediblər. İran rəsmi Tel-Əvivə qarşı HƏMAS və Hizbullahdan istifadə edir. İran hər iki təşkilata sırf öz dövlət maraqlarından çıxış edərək hərbi və ya siyasi dəstək verirdi. İsrail də əks tədbirlər kimi İranın içində olan “Cundalla” təşkilatı və “İran xalqının mücahidləri” təşkilatı ilə sıx əlaqəyə girərək onlardan İrana qarşı istifadə etmişdir. Yəhudilər dövlətləri olmamışdan bir etnos olaraq İran xalqları və İran ilə münasibətləri eramızdan əvvəl mövcud olub. Babil imperiyası yəhudi krallıqlarını məhv edəndən sonra yəhudilərə qarşı mənfi mövqeyi ilə seçilib. Əhəmənilər imperiyası Babil imperiyasını məhv edəndən sonra yəhudilərə və digər tabelikdə olan xalqlara yumşaq münasibət sərgilədi. Əhəməni hökmdarı Böyük Kir yəhudiləri öz himayəsinə alır. Daranın hakimiyyəti zamanı isə yəhudilər xüsusi mövqe əldə edir. Daranın əmri ilə yəhudilərin Qüdsdəki məbədində hər gün xüsusi qurban kəsilir. Bu hal 66-cı ildə baş verən “Yəhudi Müharibəsi”nədək davam edir. Yəhudilərin dini həyatında böyük rola malik olan “Esfir Kitabı” farslarla yəhudilər arasındakı münasibətlərdən geniş şəkildə bəhs edir. Bu kitaba görə fars hökmdarı I Artakserks yəhudiləri Amon-Əmalikinin qırğınından qoruyub və bu hadisənin şərəfinə də Purim bayramı təşkil edib ki, yəhudilər onu bu günədək qeyd edirlər. Fars hökmdarlarının yəhudilərə bu xüsusi münasibəti bir neçə əsr davam etdi və bu xüsusi mövqeyindən istifadə edən yəhudilər ölkənin içində xüsusi olaraq möhkəmləndilər. Fars imperiyasının əhalisinin bir hissəsi yəhudiliyi qəbul etdi. Yəhudilərin dinini qəbul etməyənlər onların adətlərini qəbul etdilər. Bunun nəticəsi kimi ölkədə həmin dönəmlərdə yəhudilərə məxsus Şabbat adəti qorunub saxlanılır və hətta qeyri-yəhudilər tərəfindən əməl olunurdu. Yəhudilərin arasından artıq yüksək vəzifə tutan insanlar çıxmağa başladı. Qüdsdəki və Əhəminlər imperiyasındakı yəhudilər arasında hər zaman sıx əlaqələr qorunub saxlanılıb və Fars hökmdarı buna qarşı çıxıb və yəhudilərə xüsusi imtiyazlar verib. Bu əlaqələr təkcə Əhəmənilər imperiyası zamanında deyil, həm də selevkilər və parfiyalıların da zamanında geniş olub. Sasanilər imperiyasına ərəblər tərəfindən son qoyulduqdan sonra yəhudilərə münasibət bütün digər müsəlman dünyasında olduğu kimi zimmi qaydaları çərçivəsində müəyyən olundu. Böyük həcmdə tədbiq olunan torpaq vergisi onunla nəticələndi ki, yəhudilər əkinçilikdən uzaqlaşıb ticarət və sənətkarlıqla məşğul olmağa başladılar1.
Lakin Şah rejimi dönəmində İran və İsrail arasında gizli münasibətlər inkişaf edib. İki dövlət arasındakı əlaqələr baxımından, İsrail İranın yüksələn dini və milli mühafizəçi hərəkatı olan İslam inqilabından sonra kökündən dəyişdi. 1979-cu ilin İslam inqilabından sonra, İran rejimi İsrailə düşmən oldu və İsraili yox etməyə hədəflədi.
Günümüzdə, İran və İsrail arasındakı münasibətlər hələ də gərgin və mübahisəli davam edir. İranın nüvə proqramı və İsrailin buna qarşı olan qətiyyəti, məhz bu gərginliyi artırır. İsrailin İranı nüvə və raket proqramı ilə bağlı qətiyyətlə təhqir etməsi və İranın İsrailə qarşı təhlükəkar açıqlamaları və təhdidləri bu münasibətlərin əsas hissələrini təşkil edir. Azərbaycan kimi bölgədəki digər dövlətlər bu gərginliklərdən təsirlənir və münasibətlərin sülh yolu ilə həllinə çalışır. Bu, regionun sabitliyi və sülhü üçün əhəmiyyətli bir məsələdir.
İran və İsrail arasında siyasi gərginliklər, uzun illərə sari olmuşdur və birləşmiş etirazlar, diplomatik mübahisələr və hətta silahlı müharibə təhlükələri ilə nəticələnmişdir. İki ölkə arasında əsas siyasi fərqlər və mübahisələr aşağıdakı məsələlərə məruz qalmışdır:
1. Nüvə proqramı: İranın nüvə proqramı, özelliklə də nüvə silahlarının inkişafı, İsrail və digər bir çox ölkə tərəfindən ciddi təhlükə kimi görülür. İsrail, İranın nüvə proqramının qəbulunu qəti şəkildə rədd edir və bu proqramın hədəfli olduğunu iddia edir.
2. Bölgədəki münaqişələrə dəstək: İran və İsrail, bölgədə fərqli tərəfləri dəstəkləyərək regionda münaqişələrə səslənirlər. İsrail, Suriyada İranın və Hizbullahın fəaliyyətlərinə qarşı çıxır və bunun bölgədə sülh və təhlükəsizliyə təhdid olduğunu iddia edir. İran isə Filistində Hamas və Ləbnanda Hizbullah kimi qruplara dəstək verir.
3. Diplomatik münasibətlər: İsrail və İran arasında hələ də diplomatik münasibətlər mövcud deyil və iki ölkə arasında açıq diplomatik dialoq yoxdur.
İranın nüvə proqramı və İsrailin buna qarşı təhlükə hissləri, bölgədəki siyasi və güzəştlərin əsas məsələlərindən biridir. İran, nüvə enerjisi sahəsində irəliləmək məqsədi ilə bir neçə dəfə beynəlxalq nüvə müqavilələri imzalayıb. Lakin, bir sıra ölkələr, xüsusilə də Qərbinin qabaqcıl dövlətləri, İranın nüvə proqramını təhlükəli və təhlükəli sayır və ölkəni nüvə silahlarının inkişafını saxlamağa çalışmaqla suçlayır. İran, nüvə proqramının məqsədinin yalnız enerji istifadəsi olduğunu vurğulayır və nüvə silahları istifadə etmək niyyətində olmadığını iddia edir. İsrail, İranın nüvə proqramını region və dünya üçün ciddi bir təhlükə kimi görür. İsrail, İranın nüvə silahlarının inkişafını saxlaması halında ölkəsinin varlığını ciddi şəkildə təhdid etdiyini vurğulayır.İsrail, İranın nüvə silahlarına malik olması halında bütün bölgenin güvənsizliyə sürüklənəcəyinə və müharibə təhlükəsinin artacağına inanır. Bu məsələ, İran və İsrail arasındakı gərginliklərin əsas səbəblərindən biridir və münaqişənin həllinə yönəlmiş beynəlxalq diplomatik səylərə səbəb olur.
İran və İsrailin qonşu regionlarda dəstəklədiyi tərəflərin münaqişələri və bu münaqişələrin iki ölkə arasında gərginlik yaradacağı ehtimalı, bölgədəki siyasi mühitə ciddi təsir göstərir. İki ölkənin fərqli tərəfləri dəstəkləməsi, münaqişələrin artmasına, regional istiqlalərin pozulmasına və beynəlxalq gərginliyə səbəb ola bilər2.
1. Suriya münaqişəsi: İran Suriyada Başar al-Assad hökumətini dəstəkləyir, bu isə İsrailin Suriyada İranın nüfuzunu və Hizbullahın fəaliyyətlərini məhdudlaşdırmağa çalışmasına səbəb olur. İsrail müxtəlif zamanlarda Suriyada hava hücumları törədərək İran və Hizbullahın mövqelərini zəiflətməyə çalışır.
2. Livan münaqişəsi: İran Hizbullahı dəstəkləyir, bu isə İsrail üçün ciddi bir təhlükədir. Hizbullah, İsrail ilə Livan sərhədində müharibəni də dəstəkləyir və bu durum İsrail və İran arasında ciddi gərginliklərə səbəb olur.
3. Fələstin-İsrail münaqişəsi: İran Fələstində Hamas və İslami Cihadı dəstəkləyir, bu isə İsrail üçün ciddi bir təhlükədir. İsrail həmişə Fələstində hər hansı bir ölkənin dəstəklədiyi tərəfləri qarşısına almaqda davam edir.
İsrail ordusunun məlumatına görə, Tehran 13 aprel 2024-cü ildə gecə İsrailə 300-dən çox pilotsuz uçuş aparatı və raket atıb. İran ordusu hücumun “İranın Dəməşqdəki konsulluğuna hücuma cavab olaraq həyata keçirildiyini və bütün məqsədlərə nail olunduğunu” açıqlayıb.İsrail aprelin 1-də Suriyanın paytaxtı Dəməşqdəki İran konsulluğuna hava hücumu həyata keçirib. Bu hücumda İran İnqilab Keşikçiləri Korpusunun 7 üzvü və 6 Suriya vətəndaşı həlak olub. İran isə İsraili sərt cavabla hədələyib.
İsrailli tədqiqatçı Erik Rundtski hesab edir ki, İranın hücumunun İsrail üçün də qazancı var. Onun fikrincə, bu, siyasi dönüş nöqtəsi ola bilər, çünki İsrail aylar ərzində ilk dəfə olaraq Qərbdən dəstək alır.
Rundtskinin fikrincə, İsrail münasibətlərində görünməmiş gərginlikdən sonra digər ölkələrin, xüsusən də ABŞ-ın dəstəyini bərpa edə bilər3.
Azərbaycan, İran və İsrail arasında bir müharibənin baş verməsi halında nötr bir mövqe götürmə eğilimindədir. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlərinin istiqamətini, bərabərlik, bütün dövlətlərin suverenliyini və ərazi bütövlüyünü dəstəkləyir. Ölkə, hər iki tərəf ilə də yaxın münasibətlər saxlayaraq regionda sülh və təhlükəsizliyin qorunmasına və bölgədə sabitliyin təmin edilməsinə önəm verir. Azərbaycan, İranla sərhəd paylaşan və həm də İsrail ilə dostluq münasibətlərinə malik olan strateji bir ölkədir. İranla Azərbaycan arasında siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələr var, ancaq Azərbaycan İsrail ilə də yaxın iqtisadi və hərbi əməkdaşlıq əlaqələrinə sahibdir. Bu baxımdan, Azərbaycan, hər iki tərəfi də anlamağa çalışaraq, regiondakı müharibə təhlükəsinin azaldılmasına və münaqişələrin diplomatik yolla həll olunmasına dəstək verəcək bir mövqe götürüb.
Fuad Quluzadə
Bakı Dövlət Universiteti, Beynəlxalq münasibətlər (Tələbə)
