Cənubi Qafqazda geosiyasi yenidənqurma: Prezident Əliyevin ABŞ-a səfərlərinin təhlili
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 2025-ci ilin avqust və sentyabr aylarında ABŞ-a etdiyi diplomatik səfərlərin analizi göstərir ki, bu, ABŞ və Azərbaycan arasında yeni strateji əlaqələrin yaradılması və Azərbaycanın yeni, çoxqütblü dünya nizamında mühüm rol oynaması kimi qiymətləndirilir. Təhlildə üç əsas geosiyasi mövzu müəyyən edilir: ABŞ-Azərbaycan münasibətlərində strateji dəyişiklik , sülh sazişinin uğurla rəsmiləşdirilməsi və Azərbaycanın “Qlobal Cənub”un liderlərindən biri kimi mövqe nümayiş etdirməsi. Təhlillərə görə, diplomatik təşəbbüslərin Cənubi Qafqazda yaranan strateji boşluğun birbaşa nəticəsi olduğu qənaətinə gəlinir və Rusiya və İran kimi ənənəvi regional oyunçular üçün əhəmiyyətli, lakin pozitiv bir dəyişikliyi də ifadə edir.
Əliyev və Trampın qarşılıqlı əlaqəsinin strateji konteksti və Bayden administrasiyası dövründə “dərin böhran” mərhələsi
Tədqiqat göstərir ki, rəsmi mənbələr və media əvvəlki ABŞ administrasiyası ilə münasibətləri ardıcıl olaraq “dərin böhran” və “itirilmiş illər” kimi təsvir edir. Bu nöqteyi-nəzər, Bayden administrasiyasının Azadlığa Dəstək Aktının 907-ci Düzəlişin sanksiyalarının yenidən tətbiq etməsi ilə izah edilir. Bu, Bakıda “nankorluq” və Azərbaycana qarşı düşmən mövqeyi kimi qəbul edilmişdir .
Əvvəlki münasibətlərin bu cür mənfi qiymətləndirilməsi hazırkı diplomatiyanın uğurunu nümayiş etdirmək üçün güclü bir rol oynayır. Azərbaycanın narrativləri vurğulayır ki, Baydenin rəhbərliyi altında münasibətlərin pisləşməsi, Bakı tərəfindən haqsız hesab edilən sanksiyalarla bağlı olub. Bu, aydın səbəb-nəticə əlaqəsi yaradır: “nankorluq və sanksiyalar” “münasibətlərin pisləşməsinə” gətirib çıxardı ki, bu da, öz növbəsində, Bakını Tramp administrasiyası ilə yeni strateji yaxınlaşma axtarmağa sövq etdi. Beləliklə, Trampın hərəkətləri keçmiş haqsızlığı aradan qaldıran və Amerika-Azərbaycan münasibətlərində “yeni səhifə” açan “tarixi” bir addım kimi təqdim edilməsi kifayət qədər doğrudur. Bu cür yanaşma yeni tərəfdaşlığı qanuniləşdirməyə və onu əvvəlki administrasiyanın yanaşmasından yaxşı mənada fərqləndirməyə yönəlib.
Vaşinqton sammiti (avqust 2025): Yeni strateji baxış
2025-ci il – avqust tarixlərində Vaşinqtonda keçirilən görüş gələcək diplomatik addımlar üçün təməl qoyan əsas hadisə oldu. Sammitin yekununda “Vaşinqton Bəyannaməsi” və Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyasının təsis edilməsi üzrə Anlaşma Memorandumu (AM) imzalandı. Ən vacib nəticə Prezident Trampın Azadlığa Dəstək Aktının 907-ci Düzəlişinin sanksiyalarını ləğv etməsi oldu (Mövzu Aktın ləğvindən getmir). Sammit həmçinin “Beynəlxalq Sülh və Rifah naminə Tramp Marşrutu” (TRIPP) tranzit dəhlizi layihəsinin rəsmiləşdirilməsinə səbəb oldu.
ABŞ-ın Cənubi Qafqazda yeni iştirakı regionda yaranmış “strateji boşluğun” birbaşa nəticəsidir. Ənənəvi Rusiya hərbi, iqtisadi və mədəni təsiri zəifləyir və onun alətləri “passiv” rol oynayır. ABŞ sadəcə vasitəçi rolunda çıxış etmir, həm də özünü uzun müddət Rusiya, İran və Türkiyənin təsiri altında olmuş regionda “alternativ təhlükəsizlik təminatçısı” və yeni nüfuzlu oyunçu kimi mövqeləndirməyə can atmaqdadır. Bu geosiyasi manevrlər də təsadüfi deyil. ABŞ Rusiyanın problemləri və diqqətsizliyi səbəbindən yaranmış yeni geosiyasi fürsətdən istifadə edir.
Aşağıda əsas hadisələri və onların birbaşa nəticələrini əks etdirən ümumiləşdirilmiş cədvələ baxaq:
Əsas diplomatik hadisələr:
| Tarix | Hadisə | Əsas nəticələr və razılaşmalar |
| 7-8 avqust 2025 | ABŞ Prezidenti Donald Trampla Vaşinqton sammiti | “Vaşinqton Bəyannaməsi”nin imzalanması; “Beynəlxalq Sülh və Rifah naminə Tramp Marşrutu” (TRIPP) dəhlizinin təsis edilməsi; Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyası üzrə Anlaşma Memorandumu (AM); Azadlığa Dəstək Aktının 907-ci Bölməsinin ləğvi. |
| 24-25- sentyabr 2025 | BMT Baş Assambleyasının Nyu-Yorkda keçirilən 80-ci sessiyası | Prezident Əliyevin ABŞ-ın sülh prosesindəki rolunu yüksək qiymətləndirdiyi çıxışı; BMT Təhlükəsizlik Şurasının islahatına çağırış; Azərbaycanın “həm müharibədə, həm də sülhdə qalib gəlmiş” inamlı, suveren dövlət kimi mövqeləndirilməsi. |
Prezident İlham Əliyevin BMT Baş Assambleyasında çıxışı (sentyabr 2025): Yeni qlobal rolun təqdimatına baxış və yeni narrativlərin təqdimatı “Müharibədə və sülhdə qələbə”
Prezident Əliyevin BMT Baş Assambleyasının 80-ci sessiyasındakı çıxışı Azərbaycanın ictimai diplomatiyasında əlamətdar bir an oldu. Bu çıxışda Onun Azərbaycanın “yeni bir dövrə qədəm qoyduğunu” və “həm müharibədə, həm də sülhdə qalib gəldiyini” bildirməsi ilə əlamətdar olub. O, bu qələbəni beynəlxalq təşkilatların, o cümlədən BMT-nin uğursuzluğa düçar olduğu yerdə ədalətin və suverenliyin bərpası kimi təqdim edib.
Bu konsepsiya strateji kommunikasiya nümunəsidir. O, hərbi qələbəni diplomatik və mənəvi zəfər kimi yenidən şərh edib. Azərbaycanın “bu qətnamələri özü həyata keçirdiyini” bəyan etməklə, Bakı özünü münaqişə tərəfi kimi deyil, digərləri bunu edə bilməyəndə beynəlxalq normalara əməl edilməsini təmin edə bilən fəal, suveren bir dövlət kimi nümayiş etdirir. Bu narrativ daha geniş beynəlxalq auditoriyaya, xüsusən də “Qlobal Cənub” ölkələrinə hesablanıb. Əliyevin Azərbaycanın “bu qətnamələri özü həyata keçirdiyini” bildirməsi, hərbi əməliyyatı birbaşa BMT-nin hərəkətsizliyi ilə əlaqələndirir. Cənab Prezident də BMT-nin islahatlara getməli olduğu fikrinə qatılır.
BMT-də islahatlara çağırış və “Qlobal Cənubun oyanışı”
Əliyevin BMT Baş Assambleyasındakı çıxışı öz nailiyyətlərimizi dünayaya bəyan etməklə məhdudlaşmırdı, həm də BMT Təhlükəsizlik Şurasının “arxaik quruluşunun” birbaşa tənqidini əhatə edirdi. O, islahatların və “Qlobal Cənub ölkələrinin adekvat təmsil olunmasının” vacibliyini vurğuladı. Bu yanaşma ilə biz həmçinin, Türkiyə Prezidenti Ərdoğanın səsləndirdiyi oxşar tənqidi “Dünya beşdən böyükdür” fikrini xatırlamalı oluruq.
“Qlobal Cənubu” müdafiə etməklə, Azərbaycan özünü incəliklə öz bilavasitə regionundan kənarda gücü olan, maraqları üçün daha uzaqlara baxan bir lider kimi göstərir. O, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra yaradılmış təhlükəsizlik sistemində öz hüquqlarından məhrum edilmiş kimi hiss edən dövlətlərin koalisiyasını yaratmağa çalışır. Bu strategiya ilə Azərbaycanın diplomatik portfelini şaxələndirir və ona dünya səhnəsində yeni bir yumşaq güc mənbəyi verir. “Böyük beşliyi” tənqid etməklə və bunu Qarabağla bağlı qətnamələrin yerinə yetirilməməsi ilə əlaqələndirməklə, Əliyev inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında geniş yayılmış tənqidi mövqelərə müraciət edir. Azərbaycanı qlobal narazılığı artan böyük ölkələr blokuna qoşmaq və onu dəstəkləyə bilməyən BMT sisteminin mənəvi nüfuzunu tənqid etmək məqsədi daşıyan strateji bir manevrdir.
Prezident Əliyevin ABŞ-a səfəri sülh prosesinin zirvəsini yaşadacaq kimi bir reallığa çox yaxındır. Həm də Cənubi Qafqazda yaranan strateji boşluqdan istifadə edərək geosiyasi ittifaqların yenidən qurulmasının bariz nümunəsini görürük. Ziyarətin nəticələri əsasən Bakı və onun müttəfiqlərinin strateji kommunikasiyaları ilə formalaşan diplomatik zəfər kimi qiymətləndirilir. Məhz bu səfər həm ikitərəfli ABŞ-Azərbaycan münasibətlərinin inkişafı, həm də Cənubi Qafqazda sülhün və sabitliyin bərqərar olunması üçün mühüm mərhələ hesab edilir.
Yeni dünya nizamı və çoxqütblü geosiyasətin indiki halı
“Tramp Marşrutu”nun yaradılması və ABŞ ilə Azərbaycan arasında yeni strateji tərəfdaşlıq regional güclər tərəfindən diqqətdən kənarda qalmadı. Tədqiqatlar göstərir ki, bu hadisələr ABŞ-ı “geosiyasi rəqib” kimi görən, Qafqazda möhkəmlənməsini təhlükə hesab edən Rusiya və İrandan “etiraz səslərinə” səbəb olub.
Bu geosiyasi hadisələr Cənubi Qafqazda ABŞ-ın strateji boşluğu doldurduğu və yeni regional ticarət və müdafiə strukturlarını qurduğu yeni bir reallığı əks etdirir. Əliyev tərəfindən dəstəklənən BMT islahatları və “Qlobal Cənub”un rolu ilə bağlı narrativ Azərbaycanın yeni, çoxqütblü dünya nizamında aparıcı rol oynamağa hazır olduğunu göstərir.
Budəfəki səfər Azərbaycanın milli maraqlarını müdafiə edərək, onları daha geniş beynəlxalq gündəliyə çevirə bildiyini və qlobal miqyasda nüfuzunu gücləndirdiyini nümayiş etdirir.
Əziz Əlibəyli
Sosial Tədqiqatlar Mərkəzininin Media və Kommunikasiya Departamentinin rəhbəri
