Beyin köçündən brain köçünə: müasir dünyada siyasi təsirləri və proqnozlar

Beyin köçündən brain köçünə: müasir dünyada siyasi təsirləri və proqnozlar

Beyin köçü ölkələrin elm və düşüncə kökününü tamamilə quruması və cəmiyyətlərin gələcəyinin itirilməsi deməkdir.

2025-ci ildə qlobal miqrasiya axınları görünməmiş səviyyələrə çatınb. Bu da iqtisadi, siyasi, ekoloji və demoqrafik amillərin mürəkkəb qarşılıqlı təsirini əks etdirir. Miqrasiya Siyasəti İnstitutunun məlumatına görə, dünya miqyasında beynəlxalq miqrantların sayı təxminən 304 milyon nəfər təşkil edir. O dünya əhalisinin 3,7%-ni təşkil edir ki, 1990-cı illə müqayisədə təxminən iki dəfə çoxdur[1][2]

2025-ci ildə ən diqqətçəkən miqrasiya dəhlizlərindən biri Cənubi Asiyadan, xüsusən də Hindistandan Rusiyaya doğru baş verən axınlarla bağlıdır. İki ölkə arasında artan iqtisadi əməkdaşlıq və Rusiyada demoqrafik azalma və müharibədən sonrakı yenidənqurma səyləri səbəbindən Rusiyanın işçi qüvvəsinə artan tələbatı fonunda təkcə bu il 1,2 milyondan çox Hindistan vətəndaşı Rusiyaya köç edib. Bu siyasətə viza məhdudiyyətlərini yumşaltmaq və tikinti, kənd təsərrüfatı və logistika kimi sektorlarda məşğulluq təşviqləri təklif edən ikitərəfli müqavilələr kömək edib.

Avropada miqrasiya modelləri həm münaqişə zonalarından gələn axınlar, həm də Aİ-nin daxili əmək mobilliyinin tələbləri əsasında formalaşır. Suriya və Sudan böhranları, Sahel bölgəsinin bəzi yerlərindəki qeyri-sabitliklə yanaşı, Cənubi Avropaya gələn sığınacaq axtaranların yeni dalğasına səbəb olub. İtaliya, Yunanıstan və İspaniya 2024-cü illə müqayisədə qeyri-qanuni gələnlərin sayında 25% artım olduğunu bildirmişdir. Bu arada, Polşa və Macarıstan kimi Şərqi Avropa ölkələri Ukrayna və Balkanlardan gələn əmək miqrantlarının əsas qəbuledicilərinə çevrilib. Amerika Birləşmiş Ştatları isə spesifik bir dəyişiklik yaşayır. İmmiqrantların ümumi sayı rekord həddə – 53,3 milyona çataraq ABŞ əhalisinin 16%-ni təşkil etsə də, Tramp administrasiyası dövründə daha sərt immiqrasiya qaydaları və siyasi dəyişiklikləri səbəbindən yeni gələnlərin sayı azalıb. Bununla belə, texnologiya və səhiyyə sektorlarındakı tələbatl bağlı Asiyadan, xüsusən də Hindistan və Çindən yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin miqrasiyası güclü şəkildə davam edir.

Yaxın Şərqdə, xüsusən də Körfəz Əməkdaşlıq Şurası (KƏŞ) ölkələrində miqrasiya əmək bazarının ehtiyacları ilə sıx bağlı olaraq qalmaqdadır. BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı Cənubi və Cənub-Şərqi Asiyadan çoxlu sayda işçi cəlb etməyə davam edib. Lakin yeni əmək islahatları və milliləşdirmə siyasəti, xüsusən də ev işləri və pərakəndə satış kimi sektorlarda aşağı ixtisaslı miqrant işçi qüvvəsinin azalmasına səbəb olub. Eyni zamanda, Yaxın Şərq və Şimali Afrikanın bəzi yerlərində iqlim dəyişikliyi, xüsusən də su qıtlığı və həddindən artıq istilər səbəbindən yaranan köçkünlük daxili və sərhədyanı ərazilərdə boşalmalara səbəb olub.

Bu miqrasiya axınlarının əhəmiyyətli geosiyasi təsirləri var: Hindistan-Rusiya miqrant siyasəti ikitərəfli əlaqələri gücləndirdi və miqrasiya yumşaq güc və iqtisadi diplomatiya vasitəsinə çevrildi. Avropada yenilənmiş miqrasiya siyasəti Aİ-nin sığınacaq sistemini sınaqdan keçirdi və miqrant yükünün bölüşdürülməsi və sərhəd nəzarəti ilə bağlı müzakirələri yenidən alovlandırdı, Fransa və Hollandiya kimi ölkələrdə seçkilərin nəticələrinə təsir etdi. ABŞ-da immiqrasiya cəmiyyəti qütbləşdirən bir məsələ olaraq qaldı, qanunvericilik gündəliyini formalaşdırdı və milli kimlik və əmək bazarının proteksionizmi ətrafında siyasi müzakirələri alovlandırdı.

Qlobal Cənubun həm miqrantların mənbəyi, həm də təyinat yeri kimi artan rolu ənənəvi Şimal-Cənub miqrasiyasına dair fikirlərə meydan oxudu. Braziliya və Cənubi Afrika kimi ölkələr çox vaxt bu cür axınları effektiv şəkildə idarə etmək üçün institusional potensiala malik olmayan, getdikcə artan sayda qaçqın və iqtisadi miqrantı qəbul edən regional mərkəzlərə çevrildi.

Miqrasiya artımı və qlobal miqyasda siyasətə təsiri son 10 ilin əsas tədqiqat mövzularından birinə çevrilib.

Bu, kifayət qədər geniş problemləri əhatə etdiyi üçün onun bir komponentinə – beyin köçünə diqqət yetirməkdə fayda var.

Beyin axını insan kapitalının bir sahədən digərinə və ya bir sənayedən digərinə itkisini ifadə edən terminidir. Bu, adətən bacarıqlı fərdlər və mütəxəssislər öz ölkələrini, çox vaxt inkişaf etməkdə olan ölkələri tərk edib daha yaxşı imkanlardan yararlanmaq üçün başqa yerə getdikdə baş verir. Bu, həmçinin fərdlərin işçi qüvvəsinin bir sahəsindən ayrılıb başqasına getdikdə də yaşanır[3].

2025-ci ildə beyin axını – yəni yüksək ixtisaslı və təhsilli şəxslərin doğma ölkələrini tərk edərək daha əlverişli imkanlar axtarışı ilə xaricə köçməsi – qlobal miqyasda daha da dərinləşmiş və strateji əhəmiyyət kəsb edən bir fenomenə çevrilib.

Hazırda beyin köçünə xüsusi təsir edən faktorlara baxsaq, problemi daha yaxşı anlaya bilərik:

texnoloji dəyişikliklər
əmək bazarındakı qeyri-bərabərliklər
siyasi qeyri-sabitlik
qlobal rəqabət

Texnoloji dəyişikliklərə aid statistikaları hesabatlaşdıran WEF Future of Jobs Report 2025-ə görə 2030-cu ilə qədər 170 milyon yeni iş yeri yaradılacaq, 92 milyon iş yeri yox olacaq – xalis artım 78 milyon (22% iş dəyişikliyi). AI və robotlaşdırma ən çox təsir edən trendlər olacaq; 39% əsas bacarıqlar dəyişəcək[4].

Əmək bazarındakı qeyri-bərabərliklərə əsasən, Qlobal Gini əmsalı orta hesabla ~0.40-0.45 (yüksək bərabərsizlik Cənubi Afrika ~0.63, aşağı Slovakiya ~0.24). təşkil edəcək.

Genderlərə görə isə qadınlar qlobal olaraq kişilərə nisbətən 77-83 sent az qazanır (ILO/World Bank 2025).

Informal məşğulluqda isə 58% işçilər informal sektorda (ILO WESO 2025), gəlir bərabərsizliyini artırır[5].

World Bank Political Stability Indexinə əsasən -2.5 (ən qeyri-sabit) ilə +2.5 (ən sabit) arasında; 2025-də bir çox ölkədə geriləmə (xüsusilə Afrika və Yaxın Şərqdə aşağı bal). Ən qeyri-sabit ölkələr ~110+ bal (Somalia, Yemen).

Geosiyasi gərginliklər və müharibələr sabitliyi azaldır[6].

Qlobal rəqabət də ölkələrin iqtisadi gücünü, innovasiyanı və idarəetmə keyfiyyətini ölçür. IMD 2025 reytinqinə görə, ən rəqabətli ölkələr:1-ci yer: İsveçrə (sabitlik və infrastruktur sayəsində lider).

2-ci yer: Sinqapur (güclü maliyyə və innovasiya ilə).

3-cü yer: Honq Konq (maliyyə mərkəzi statusu ilə).

Əsas faktor: hökumət səmərəliliyi – sürətli qərarlar, az bürokratiya və sosial problemləri həll etmə qabiliyyəti. Texnoloji innovasiyalar (AI, rəqəmsallaşma) və yaşıl keçid (davamlı enerji) rəqabəti gücləndirir; inkişaf etmiş ölkələr burada üstünlük qazanır. Qlobal ticarətin parçalanması (yüksək tariflər, zəncir dəyişikliyi) rəqabəti daha da kəskinləşdirir. Qısaca, 2025-də rəqabət qabiliyyəti effektiv hökumət, texnoloji uyğunlaşma və qlobal dəyişikliklərə tez cavabla müəyyən olunur[7].

Əsas trendlər göstərir ki, ən yüksək beyin axını indeksi olan ölkələr sırasında 2025-ci ildə Samoa (10.0), Fələstin (9.4), Yamayka (9.2), Eritreya (8.7) və Ukrayna (8.4) kimi ölkələr yer alır. Bu ölkələrdə təhsilli və ixtisaslı əhalinin kütləvi şəkildə xaricə köçməsi müşahidə olunur[8].

– ABŞ-da elmi beyin axını ciddi narahatlıq doğurur. Nature jurnalının sorğusuna əsasən, 1600 amerikalı gənc tədqiqatçıdan 1200-dən çoxu ölkəni tərk etməyi düşünür. Bu, əsasən elmi sahələrdə siyasi müdaxilələr və maliyyələşmənin azalması ilə əlaqələndirilir[9].

– Şərqi Avropa ölkələri, xüsusilə Moldova, Albaniya və Ukrayna, gənc və ixtisaslı kadrların Qərbi Avropaya axını ilə üzləşir. Beynəlxalq Valyuta Fondu bu axının bəzi ölkələrdə ÜDM-in 7%-dək azalmasına səbəb olduğunu bildirir.

– Texnologiya və səhiyyə sahələrində ixtisaslı kadrların miqrasiyası artmaqdadır. Kanada, Almaniya, Sinqapur və BƏƏ kimi ölkələr süni intellekt, proqramlaşdırma və tibb sahələrində çalışan mütəxəssisləri cəlb etmək üçün sürətli viza proqramları və vergi güzəştləri təqdim edirlər.

Siyasi nəticələr göstərir ki, insan kapitalının itirilməsi sayəsində İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə beyin axını səhiyyə sektorunda ciddi kadr çatışmazlığı yaradır; məsələn, Sub-Sahara Afrikasında hər emigrasiya edən həkim ölkəyə təxminən 517 min dollar itki verir, çünki təhsil xərcləri dövlət tərəfindən ödənilir. Bu, xəstəxanalarda işçi çatışmazlığına və xidmət keyfiyyətinin düşməsinə səbəb olur, ana və uşaq ölüm nisbətlərini artırır. Təhsil sektorunda da oxşar vəziyyət var – müəllimlərin köçü ölkədə təhsil sistemini zəiflədir və gələcək nəsillərin bacarıqlarını azaldır[10].

Qlobal qeyri-bərabərlik dərinləşməsi nəticəsində beyin axını inkişaf etməkdə olan ölkələrə milyardlarla dollar itki verir; Dünya Bankının hesablamalarına görə, növbəti on ildə bu itki 16 trilyon dollardan çox ola bilər, çünki kasıb ölkələr təhsil xərclərini çəkir, amma faydanı zəngin ölkələr görür. Zəngin ölkələr (ABŞ, Kanada, Avropa) istedadlı kadrları cəlb edərək innovasiya və iqtisadi artım əldə edir, kasıb ölkələr isə insan kapitalını itirir. Bu, qlobal bərabərsizliyi artırır – inkişaf etmiş ölkələr daha da irəliləyir, inkişaf etməkdə olanlar geridə qalır[11].

Beyin axını gənc və təhsilli əhalinin köçü ilə vətəndaş cəmiyyətini zəiflədir, siyasi sistemə inamsızlıq yaradır və iştirakçılığı azaldır. Bu, sosial parçalanmaya səbəb olur – qalan əhali arasında qütbləşmə və apatiya artır, çünki ən aktiv və təhsilli qrup ölkəni tərk edir. Nəticədə, siyasi qərarlar daha az plüralist olur və cəmiyyətin inkişafı ləngiyir[12].

İstiqamətlər və yeni miqrasiya dəhlizlərinin təhlili göstərirki, hazırda:

– Hindistandan Kanadaya və Almaniyaya – bu ölkələrdə texnoloji və mühəndislik sahələrində hind mütəxəssislərə böyük tələbat var.

– Nigeriyadan Birləşmiş Krallığa və BƏƏ-yə – tibb işçiləri, xüsusilə həkim və tibb bacıları, bu ölkələrdə yüksək maaşlı iş imkanları tapırlar.

– Latın Amerikasından İspaniya və ABŞ-a – Venesuela, Argentina və Salvador kimi ölkələrdəki iqtisadi böhranlar səbəbindən ixtisaslı kadrlar xaricə üz tutur.[13]

Gələcəyə aid beyin köçü sahəsində proqnozlar göstərir ki,

– Onlayn iş və süni intellekt beyin axınının formasını dəyişəcək. “Virtual beyin axını” – yəni fiziki köç etmədən xarici şirkətlər üçün işləmək – daha geniş yayılacaq.

– “Beyin dövriyyəsi” strategiyaları – Hindistan, Filippin və Keniya kimi ölkələr diasporla əməkdaşlıq və qayıdış proqramları ilə beyin axınının mənfi təsirlərini azaltmağa çalışırlar.

– Qlobal istedad müharibəsi daha da kəskinləşəcək. Əhalisi qocalan Qərb ölkələri üçün ixtisaslı miqrantlar strateji resursa çevriləcək[14].

[1] https://www.migrationpolicy.org/article/top-statistics-global-migration-migrants-2025

[2] https://www.bmj.com/content/389/bmj.r1335

[3] http://investopedia.com/terms/b/brain_drain.asp#:~:text=Brain%20drain%20is%20a%20slang%20term%20that,of%20the%20workforce%20and%20go%20to%20another.

[4] https://www.weforum.org/publications/the-future-of-jobs-report-2025/

[5] https://www.ilo.org/publications/flagship-reports/world-employment-and-social-outlook-trends-2025

[6] https://www.worldbank.org/en/publication/worldwide-governance-indicators

[7] https://www.imd.org/centers/wcc/world-competitiveness-center/rankings/world-competitiveness-ranking/

[8] https://worldpopulationreview.com/country-rankings/brain-drain-countries

[9] https://www.numberanalytics.com/blog/future-brain-drain-trends-predictions

[10] https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5479890/

[11] https://gitnux.org/brain-drain-statistics/