Vətəndaşlıq fənninin ayrıca fənn kimi tədris edilməsi təhsil sistemində olduqca vacibdi və şagirdlərdə məsuliyyətli və fəal vətəndaş kimi yetişmələri üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Dünya təcrübəsində bir çox ölkə məktəblərində vətəndaşlıq fənnini tədris edir, bu fənn vasitəsilə şagirdlərə sosial, hüquqi və etik dəyərlər aşılanır.
Müxtəlif ölkələrdə vətəndaşlıq təhsili uzun illərdir tədris olunur və bu fənn məktəb proqramlarının ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. ABŞ, Böyük Britaniya, Kanada, Finlandiya və Fransa kimi ölkələr vətəndaşlıq fənnini xüsusi diqqət mərkəzində saxlayır. Bu ölkələrdə vətəndaşlıq tədrisinin əsas məqsədi şagirdlərə hüquqlarını və vəzifələrini öyrətmək, demokratik cəmiyyətin iş prinsiplərini anlamaq və sosial məsuliyyət hissi inkişaf etdirməkdir.
Məsələn, Finlandiyada vətəndaşlıq təhsili fənnində şagirdlərə demokratiya, insan haqları, bərabərlik, ictimai məsuliyyət kimi dəyərlər tədris edilir. Bu fənn çərçivəsində şagirdlər müxtəlif sosial problemlər, qərar qəbuletmə prosesləri və dövlətin quruluşu haqqında dərin məlumat əldə edirlər. ABŞ-da vətəndaşlıq tədrisi demokratiya, konstitusiya hüquqları və vətəndaş məsuliyyətləri üzərində qurulur. Şagirdlər seçki prosesini, qanunvericilik orqanlarının iş prinsiplərini və vətəndaşların cəmiyyətdə aktiv iştirakını öyrənirlər.
Təhsil tədqiqatçıları vətəndaşlıq fənninin tədrisini gənclərin cəmiyyətə inteqrasiyası və vətəndaş şüurunun formalaşdırılması baxımından çox mühüm hesab edirlər. Təhsil tədqiqatçısı John Dewey belə deyir:
“Vətəndaşlıq təhsili, gənclərin yalnız hüquqi biliklər qazanmasını deyil, həm də sosial məsuliyyətləri dərk etməsini təmin etməlidir. Vətəndaşlıq təhsili, demokratiyanın təməl prinsiplərini öyrətməklə yanaşı, şəxsi məsuliyyəti də inkişaf etdirməlidir.”
Bu yanaşmaya əsasən, vətəndaşlıq təhsili şagirdlərə yalnız dövlət quruluşu haqqında məlumat vermir, həm də onların cəmiyyətin fəal üzvü kimi yetişmələrinə kömək edir. Nel Noddings, başqa bir təhsil tədqiqatçısı isə qeyd edir ki, vətəndaşlıq təhsili şagirdlərdə empatiya, sosial məsuliyyət və tolerantlıq kimi xüsusiyyətləri inkişaf etdirməlidir:
“Vətəndaşlıq təhsili, fərdlərin bir-birinə qarşı məsuliyyət hissi, empatiya və sosial ədalət anlayışlarını mənimsəməsinə şərait yaratmalıdır.”
Bu fikirlər vətəndaşlıq fənninin yalnız hüquqi biliklərdən ibarət olmamasını, həm də sosial və mənəvi dəyərlər aşılamalı olduğunu vurğulayır.
Vətəndaşlıq fənnində nələr tədris olunmalıdır?
Vətəndaşlıq fənni, şagirdlərin cəmiyyətin fəal və məsuliyyətli üzvləri kimi yetişməsinə yardım etməlidir. Bu fənn çərçivəsində aşağıdakı mövzular tədris olunmalıdır:
1. Demokratiya və insan haqları: Şagirdlərə demokratik cəmiyyətin əsas prinsipləri, vətəndaşların hüquq və vəzifələri, seçki hüququ, insan haqları və bərabərlik anlayışları tədris edilməlidir. Bu mövzu çərçivəsində şagirdlər demokratiya mexanizmlərini və vətəndaşların dövlət idarəçiliyindəki rolunu öyrənməlidirlər.
2. Hüquqi biliklər və konstitusiya: Vətəndaşlıq tədrisində şagirdlərə dövlət quruluşu, qanunlar və hüquqi sistem haqqında əsas biliklər verilməlidir. Konstitusiyanın əsas prinsipləri və vətəndaşların hüquqi məsuliyyətləri geniş izah olunmalıdır.
3. Sosial məsuliyyət və etik dəyərlər: Vətəndaşlıq fənni şagirdlərə sosial məsuliyyət hissini aşılamaq üçün etik dəyərlərə xüsusi diqqət yetirməlidir. Empatiya, ədalət, dürüstlük və sosial bərabərlik kimi dəyərlər bu fənn vasitəsilə tədris olunmalıdır. Şagirdlər cəmiyyətə xidmət etmənin və sosial problemlərin həllində fəal iştirak etmənin əhəmiyyətini öyrənməlidirlər.
4. Təbiət və ətraf mühit məsuliyyəti: Vətəndaşlıq tədrisi çərçivəsində ekoloji biliklər də vacibdir. Şagirdlər ətraf mühitin qorunması və davamlı inkişaf anlayışlarını mənimsəməli, bu sahədə məsuliyyət hissi daşıyan vətəndaşlar kimi yetişdirilməlidirlər.
5. Fövqəladə hallar və özünü müdafiə: Fövqəladə hallar zamanı vətəndaşların necə davranmalı olduqları, təhlükəsizlik tədbirləri və fövqəladə hallarda necə müdafiə olunmaq haqqında məlumat verilməlidir. Bu mövzu vətəndaşların təhlükəsizlik və özünü müdafiə bacarıqlarını artırmağa xidmət edəcəkdir.
6. İqtisadi biliklər və sosial ədalət: Vətəndaşlıq təhsilində şagirdlərə iqtisadiyyatın əsas anlayışları, şəxsi maliyyə idarəçiliyi və sosial ədalət anlayışları öyrədilməlidir. Bu, onlara iqtisadi və sosial ədalət prinsiplərinə əsaslanaraq cəmiyyətdə necə fəal iştirak edə biləcəklərini başa düşməyə kömək edəcək.
Təklifim:
Vətəndaşlıq fənni tədris edilə bilər və edilməlidir. Dünya təcrübəsi və təhsil tədqiqatçıları bu sahənin təhsil sistemində vacib bir yerə sahib olduğunu vurğulayır. Bu fənn, şagirdlərə yalnız hüquq və demokratiya anlayışlarını öyrətməklə kifayətlənməyəcək, həm də onları məsuliyyətli, ədalətli və empatiya ilə hərəkət edən vətəndaşlar kimi yetişdirəcəkdir.
Bu fənn vasitəsilə şagirdlər dövlət quruluşunu anlamaq, hüquq və vəzifələrini mənimsəmək və sosial məsuliyyət daşımaq üçün lazımi bilik və bacarıqları əldə edəcəklər. Azərbaycanın təhsil sistemində də vətəndaşlıq tədrisinin inkişafı və genişlənməsi vacib addım olar və gələcək nəsillərin daha məsuliyyətli və fəal vətəndaşlar kimi yetişməsinə xidmət edər.
Kamran Əsədov, ADPU-nun Təhsildə Təhlil və Kommunikasiyalar Mərkəzinin direktoru
