Gəlin, demokratik cəmiyyətlərdə jurnalistikanın rolu ilə sinonimləşmiş metafora olan “Dördüncü hakimiyyət” termininin tarixini araşdıraq. Onun 18-ci əsrə qədər uzanan köklərini araşdırarkən, bu terminin yaranmasına səbəb olan siyasi və sosial mühiti tədqiq etmək vacibdir. Dövrün əsas hadisələrinin təhlili vasitəsilə “Dördüncü hakimiyyətin” doğulmasını, onun media və demokratiya sahəsində davamlı aktuallığını ortaya qoymaq olar.
18-ci əsrin sonu əhəmiyyətli siyasi və sosial çevrilişlər dövrü oldu. Maarifçilik dövrü güc strukturlarının və informasiyanın cəmiyyətdəki rolunun yenidən qiymətləndirilməsinə təkan verdi. Məhz bu transformasiya dövründə mətbuatın güclü bir qüvvə kimi yeni kəşf edilmiş təsirini əhatə edən “Dördüncü hakimiyyət” termini ortaya çıxdı. Mətbuat maarifçilik ideyalarını yaymaq, ictimaiyyət arasında siyasi maarifləndirmə aparmaq üçün güclü vasitəyə çevrildi. Qəzetlərin kütləvi kommunikasiya vasitəsi kimi meydana çıxması fikir və məlumat mübadiləsi üçün platforma yaratdı.
İrlandiyalı filosof və dövlət xadimi Edmund Burke 1787-ci ildə parlament müzakirələri zamanı “Dördüncü hakimiyyət” terminini irəli sürmüşdür. Burke Britaniya İcmalar Palatasında çıxış edərkən mətbuatı məhz bu cür adlandıraraq onun siyasi məsələlərdə artan təsirini etiraf etmişdir. Bu metafora mətbuatı ənənəvi üç təbəqəyə – ruhanilərə, zadəganlara və adi insanlara dördüncü olaraq əlavə edirdi.
18-ci əsr Amerika İnqilabı (1775-1783) və Fransız İnqilabı (1789-1799) kimi hadisələrlə mövcud güc strukturlarına meydan oxuyan inqilabi şövqün şahidi oldu. Mətbuat inqilabi ideyaların yayılmasında, ictimai əhval-ruhiyyənin səfərbər edilməsində və hakimiyyətin məsuliyyət daşımasında mühüm rol oynadı. Qəzetlər siyasi debat və tənqid platformasına çevrilərək, öz statuslarını bir qüvvə kimi möhkəmləndirdilər.
“Dördüncü hakimiyyət” metaforası tez bir zamanda diqqəti cəlb etdi və mətbuatın demokratik cəmiyyətlərdə gözətçi, məlumat verən və vasitəçi rollarını simvollaşdırdı. Jurnalistika inkişaf etdikcə bu termin öz aktuallığını saxlamaqla yanaşı ictimai maraqların təmin edilməsi, demokratik idarəçilik çərçivəsində nəzarət və tarazlıq sisteminin qorunmasında medianın məsuliyyətini vurğuladı.
“Dördüncü hakimiyyət” termini ictimai rəyin formalaşmasında mətbuatın gücünü əhatə edən dərin ictimai və siyasi dəyişikliklər dövründə yaranmışdır. Edmund Burkenin metaforası əsrlər boyu davam edərək, demokratik cəmiyyətlərdə “Dördüncü hakimiyyət”in qalıcı təsirini və məlumatın yayılmasıda mühüm sütun rolunu üzərinə götürməsini vurğulayır.
Rəşad İmanov
